Ko ngā mahi i konei, he tūhura i ngā tikanga o te whakaatu i te ahunga me te taunga o tētahi haere. Ka torotoro atu ki ngā mātauranga o ngā mātua tīpuna, me ngā mātauranga e whakamahia whānuitia ana i ēnei rā mō ēnei kaupapa. Ka whakaakona ngā ahunga matua, me ngā ahunga tākiri o te kāpehu. Ka whakaakona hoki tēnei mea te tukutuku hei whakaatu taunga ki te mahere.
- te whakamahi tika i ngā momo kupu mō te ahunga
- ngā ahunga matua
- ngā ahunga tākiri o te kāpehu me te pānga o ēnei ki ngā ahunga matua, me te whakamahinga o ngā ahunga.
- ngā tikanga o te tukutuku hei whakaatu taunga
- He tohunga rawa ngā mātua tīpuna ki te whakatere waka – he tikanga ā rātou hei whakaatu i te ahunga me te taunga o tētahi haere. Arā kē ngā kupu o tēnā iwi o tēnā iwi hei whakaatu i tēnei mea te ahunga. Me whakamahi ngā kupu ake o tōu nā rohe, kaua e whai noa i ngā kupu ahunga e whakamahia ana i konei.
- Ka tukuna iho ō rātou mātauranga i roto i ngā pātere, ngā tauparapara me ngā mōteatea o tēnā iwi o tēnā iwi. Me āta kimi ētahi o ēnei taonga reo o tōu nā rohe hei ako mā ngā tamariki.
- Ka whakamahia te kāpehu hei whakaatu ahunga. E 360º i roto i te huringa kotahi, ka wehea te 360º hei whakaatu i ngā ahunga katoa.
- Koia nei ngā ahunga matua me ngā ahunga tau e ōrite ana: Raki = 000º, Rāwhiti = 090º, Tonga = 180º, Uru = 270º.
- He uaua pea ki ngā tamariki te whakamahi inekoki hei ine ahunga. He pai kē ake pea mā ngā tamariki tonu e waihanga tētahi kāpehu ki te pepa rauata. Me whakaatu ia 10º. Ka whakamahia te kāpehu i roto i ngā mahi e whai ana i konei.
- Me whakatau tata ngā ahunga i mua i te whakamahinga o te kāpehu. Mā te pēnei, e tino mōhio ai ngā tamariki ki te rahi o tētahi huringa me ngā ahunga.
- Ka whakamahia tēnei mea te tukutuku hei whakaatu taunga. Ko te tikanga o tētahi tau punarua (2,5) e pēnei ana. Ko te tau tuatahi hei whakaatu i te rārangi pou, ko te tau tuarua hei whakaatu i te rārangi kapa. Ko te haukotinga o ēnei rārangi e rua, koirā te taunga e kōrerohia ana.
He pene rauata
He mahere
He pepa rauata
He ine-koki
ahunga | direction |
haukoti | intercept |
horopaki | context |
ine-koki | protractor |
kāpehu | compass |
mahere | Map |
pepa rauata | OHP acetate |
pūwāhi | point (position) |
rahaki | to the side |
raki | north |
rāwhiti | east |
tau punarua | number pair |
taunga | position |
tonga | south |
tua atu | the far side |
tua mai | this side |
tukutuku | grid |
uru | west |
whakatau tata | estimate |
Hei Raupapa i ngā Mahi Whakaako
Hei Tīmatanga
- Kōrerohia, tuhia te wāhi whiti ai te rā i te ata, me te tōnga o te rā i te ahiahi.
- Kōrerohia te raki me te tonga me te pānga o ēnei ki te rāwhiti me te uru.
- Whakamahia ngā ahunga matua nei i roto i ngā tohutohu whakakori tīnana.
Hei tauira: Hīkoi whakaterāwhiti
Ngōki whakateraki
Māwhiti whakatetonga
Kia 3 ngā hīkoi whakateuru, kia 5 whakateraki
- Me whakamahi hoki nga ahunga i waenganui i ngā mea matua nei, arā, te uru mā tonga, te uru mā raki, te rāwhiti mā tonga , me te rāwhiti mā raki
- Tirohia ngā huarahi torotoro whenua a ngā mātua tīpuna, pērā i a Kupe, i a Hau, i a Tia (e pai ana te pukapuka Ngā Taunahanahatanga a ngā Mātua Tīpuna). Whakamāramahia ngā ahunga i whāia e rātou.
Hei Whakahīkoi i te Kaupapa
- Me arotahi atu te reo whakamārama ahunga.
- Hoatu tētahi mahere pēnei i te mahere i raro nei ki ia ākonga (ki ia takirua rānei). Ko tā rātou, he whakarongo ki ō kōrero, he tuhi i ētahi āhuatanga o te whenua ki te wāhi e tika ana. Māu tonu e whakaaro ngā kupu hou hei whakauru atu ki ō kōrero (pēnei i ēnei – whakatemoana, tua mai, tua atu, rahaki, tai, uta, tuawhenua).
Anei hei tauira:
Ka piki atu au i taku taumata i a Puketeitei, ka titiro iho ki te whenua e hora nei i mua i te aroaro. Ka titiro whakateraki, ko te awa o Huka e rere atu nei mai i te uru ki te au moana. Ki tua atu o te awa, e toro whakateraki ana ngā pae maunga o Taratara. Whakaterāwhiti mā raki taku titiro, ka tau atu ki a Reponui, ki waenga i a Taratara me te takutai moana. Ka huri whakaterāwhiti taku titiro, ka kitea te Motu o Aramoana. Ki tua mai ko Pohatunui e tū mai ana, e ākia ana e te tai. Whakatetonga haere taku titiro, ko te pae maunga o Hiwiroa e toro atu ana ki te uru mā tonga. Ko te ngahere tērā ki tua atu o Hiwiroa. Ka hoki anō taku titiro ki te rāwhiti, ki tua mai o te tai, ko te Marae-o-Tīpuna e tū mai ana hei kāinga whakamarumaru i te iwi.
- Whakamahia ētahi mahere rerekē (māu tonu e tuhi he mahere pēnei i te mea i runga nei, me kimi rānei he mahere tūturu). Me whakamahi anō rānei te mahere i runga nei, engari kia rerekē te wāhi tirotiro i te whenua (akene pea ko te moutere).
- Tonoa mā ngā tamariki e tuhi ā rātou ake whakamārama whenua, me ā rātou ake mahere. Ka hoatu ai ki tētahi hoa, hei mahinga māna, hei whaitanga māna i ngā wāhi o te whenua e whakamāramahia ana.
- Tirohia ngā pātere tuku iho a ngā mātua tīpuna, me te āhua o tā rātou whakamārama i te takoto o te whenua.
- Tuhia he tukutuku ki te pepa rauata, ka whakatakoto ai ki runga i te mahere.
- Kōrerohia ngā ahunga e tohua ana ki ngā rārangi. Arā, ko ngā rārangi pou e tohu ana i te raki me te tonga, ko ngā rārangi pae e tohu ana i te uru me te rāwhiti.
- Whakamahia te tukutuku hei whakamārama i te ahunga, mai i tētahi wāhi ki tētahi. Hei tauira:
Ko Hiwiroa kei te tonga o Puketeitei.
Ko Pōhatunui kei te uru o Aramoana
Ko Taratara kei te uru mā tonga o Aramoana- Tonoa mā ngā tamariki e tuhi ētahi pātai hei tuku ki ō rātou hoa. Māu e hoatu he tauira pēnei i ēnei:
He aha kei te tonga o te awa?
Kei hea te marae?
Kei Pōhatunui koe e tū ana. Pēhea nei te ahu o tō titiro kia tau atu ai ki Reponui?- Kōrerohia te pūnaha tau e whakamahia ana hei tohu ahunga. Tuhia tētahi kāpehu (pēnei i te mea i raro nei) ki te pepa rauata, ka whakatakoto ai ki runga i ngā ahunga matua. Kōrerohia ngā ahunga tau e rite ana ki ngā ahunga matua (ara 000° = Raki, 045° = Rāwhiti mā Raki …)
- Tukuna ngā pātai e whakatairite ana i ngā ahunga tau me ngā ahunga matua. Hei tauira
He aha ngā ahunga matua, kei waenganui ko te 120?
Ko tēhea te ahunga matua e tino pātata ana ki te 240°?
Ko te aha te ahunga tau i waenganui i te Uru mā Raki me te Raki?
Mai i … Ki… Ko te ahunga Te Marae o Tipuna te Motu o Aramoana Reponui te ngahere Pōhatunui Hiwiroa
- Whakamahia ētahi atu mahere me te kāpehu (pepa rauata), ka kimi ai i te ahunga mai i tētahi wāhi ki tētahi. (Hei tauira, ko tētahi mahere o te kura)
- Whakaaturia te whakamahinga o tēnei mea te tukutuku hei tautuhi taunga.
- Tuhia he tukutuku ki te pepa rauata, ka hoatu ai he tau ki ia rarangi o te tukutuku. Tūhuratia te whakamahinga o te tukutuku hei whakamārama i ngā wāhi e noho ana ngā āhuatanga o te whenua. Hei tauira, ko te (2,3) te pūwāhi e haukoti ana te rārangi pou ‘2’, me te rārangi kapa ‘3’. Titiro ki te mahere i raro nei.
- Hoatu mā ngā tamariki e whakamārama ngā wāhi e noho ana ētahi āhuatanga whenua. Hei tauira:
Te āhuatanga whenua Tōna pūwāhi Te Marae-ō-Tīpuna (6,7)
- Kimihia ētahi anō mahere, ka whakatakoto ai i te tukutuku ki runga. Me mahi takirua ngā tamariki ki te whakamārama i ngā pūwāhi e noho ana ētahi wāhi o te mahere.
- Whakamahia te kāpehu me te tukutuku ka tuhi ai i ētahi pakitau pēnei i tēnei:
Kei (3,4) au e noho ana. E aro atu ana ki te 030°, ka tau atu taku titiro ki (7,11). Ko Reponui tērā e takoto mai rā.
- Hoatu he mahere o te kura ki ia ākonga. Ko te mahi, he waihanga i tētahi huarahi hei whaitanga mā tētahi atu, huri rauna i te kura. Kia 6-10 pea ngā hīkoi. Mō ia hīkoi ka whakamāramahia te pūwāhi tīmatanga (whakamahia te tukutuku), te ahunga o te haere (whakamahia te kāpehu), me te pūwāhi whakamutunga (whakamahia te tukutuku anō).
Ka mutu te waihanga i tana huarahi, me hoatu ki tētahi anō ākonga hei whaitanga māna i ngā ahunga me ngā taunga.
Hei Mahi Whakarāpopoto
- Tonoa mā ngā tamariki e tuhi tētahi pātere, tauparara, mōteatea rānei hei whakaahua i te whenua mai i tētahi o ngā hiwi/maunga o te rohe.
- Tīkina tētahi mahere huarahi o te wāhi e noho nei tō kura. Tohua ki te mahere ngā kāinga noho o ngā tamariki. Tuhia ki tētahi papatau, ki tētahi kauwhata rānei te ahunga mai i ia kāinga ki te kura. Me whakamahi ngā ahunga matua, ngā ahunga tau rānei. Anei ētahi tauira:
Te Kāinga o … | Te ahunga mai i te kāinga ki te kura … |
Hinewai | 070° |
… | |
… |
Te ahunga e pātata ana (mai i te kāinga ki te kura) | Ngā kāinga o … |
Te raki | Mereana Manahi Aroha |
Te rāwhiti mā raki | … |
Te rāwhiti | … |
… | … |
- Tukuna ētahi pātai e pā ana ki te tūtohi/kauwhata rānei. Hei tauira:
Tokohia ngā tamariki, he whakateraki te haere ki te kura?
Ko wai mā kei te haere whakatetonga ki te kura?
- Whakamahia tētahi mahere whenua o Aotearoa. Hoatu mā ngā ākonga e tuhi ētahi pātai hei tuku ki ō rātou hoa, e pā ana ki te ahunga mai i tētahi wāhi ki tētahi. Hei tauira:
Ko hea tētahi taone nui kei te tonga o Tāmaki-makau-rau?
Ka tīmata au i Papaioea, ka haere whakateuru. Ko hea te taone tuatahi ka tae atu au? - Kōrerohia ngā horopaki e tino whakamahia ana tēnei mea te ahunga me te taunga, pērā i te haere moana, me te haere waka rererangi.